Xlorid kislotasi – noorganik moddadir, eng kuchli kislotalardan biri bo’lgan monobazik kislota. Boshqa nomlar ham ishlatiladi: xlorli vodorod, xlorvodorodli kislota.
Xlorid kislotasining xususiyatlari va fizik xossalari
Vodorod xloridning suvli eritmasiga xlorid kislotasi deyiladi. Oddiy sharoitlarda bu o’tkir hidli rangsiz suyuqlikdir.
Kuchli kislota: pKa = -7,1. Konsentrlangan xlorid kislotada taxminan 32-35% HCl mavjud.
Xlorid kislotaning asosiy fizik xossalari quyidagi jadvalda keltirilgan:
| Erish harorati, oС | -30 |
| Qaynash harorati, oС | 48 |
| Entalpiya shakllanishi, кJ/mol | -605,22 |
| Zichligi, g/sm3 | 1,19 |
| Issiqlik sig’imi, кJ/(kg×К) | 2,46 |
| Yopishqoqligi, МPa×s | 1,99 |
Narxi: 440 000 so’m/tonnasi – QQS bilan
Xlorid kislotasini ishlab chiqarish
Xlorid kislota vodorod xloridni suvda eritib olinadi. Hozirgi vaqtda vodorod xloridini sanoat ishlab chiqarishining asosiy usuli uni vodorod va xlordan sintez qilishdir:
H2 + Cl2 = 2HCl + 183 kJ.
Ushbu jarayon vodorod va xlor aralashmasi doimiy ravishda hosil bo’ladigan va darhol tekis alangalanadigan maxsus qurilmalarda amalga oshiriladi. Bu turg’un (portlashsiz) reaktsiyani ta’minlaydi. Vodorod xloridi ishlab chiqarish uchun xom ashyo xlor va natriy xlorid eritmasini elektroliz qilish jarayonida hosil bo’lgan vodoroddir.
Ko’p miqdordagi xlorid kislotasi quyida keltirilgan reaktsiya tenglamasiga muvofiq organik birikmalarni xlorlashning qo’shimcha mahsuloti sifatida olinadi:
R-H + Cl2 = R-Cl + HCl,
bu yerda R – uglevodorodning radikalidir.
Xlorid kislotasining kimyoviy xossalari
Xlorid kislotasi kuchli elektrolitdir. Barcha kislotalarga xos bo’lgan quyidagi kimyoviy xususiyatlar bilan ajralib turadi:
– tuzlarning hosil bo’lishi bilan asoslar bilan o’zaro ta’sir qilish qobiliyati:
HCldilute + NaOHdilute = NaCl + H2O;
HCldilute + NH3×H2O = NH4Cl + H2O;
— vodorod (suyultirilgan eritma) chiqishi bilan ba’zi metallar bilan o’zaro ta’sir o’tkazish qobiliyati:
2HCldilute + Fe = FeCl2 + H2↑;
2HCldilute + Zn = ZnCl2 + H2↑;
– tuzlar va suv hosil bo’lishi bilan asosiy va amfoter oksidlar bilan reaktsiyalarga kirish qobiliyati:
4HClconc + MnO2 = MnCl2 + 2H2O + Cl2↑;
4HClconc + PbO2 = PbCl2↓ + Cl2↑ + 2H2O;
– kuchsiz kislotalarning tuzlari bilan ta’sir o’tkazish qobiliyati:
2HCldilute + CaCO3 = CaCl2 + CO2↑ + H2O;
– ko’rsatkichlarning ranglarini o’zgartirish qobiliyati, xususan, litmusning qizil rangini keltirib chiqaradi;
Xlorid kislotasining dissotsiatsiyasi paytida vodorod ionlari hosil bo’ladi:
HCl↔H+ + Cl—.
100-150 °C haroratgacha xlorli va azot kislotasi eritmalarining aralashmasi juda kuchli oksidlovchi moddaning paydo bo’lishiga olib keladi – “qirol vodkasi” deb nomlangan birikma:
6HClconc + 2HNO3 conc = 2NO↑ + 3Cl2↑ + 4H2O.
Oksidlanuvchi – tiklanuvchi reaktsiyalaridagi xlorid kislota tiklanuvchi vosita (xlorid anioni tufayli) va oksidlovchi modda (H + vodorod kationi tufayli) sifatida foydalanishi mumkin. Xlorid kislotasi bilan OTR tenglamalari quyida keltirilgan.
16HClconc + 2KMnO4 = 2MnCl2 + 5Cl2↑ + 8H2O + 2KCl;
14 HClconc + K2Cr2O7 = 2CrCl3 + 3Cl2↑ + 7H2O + 2KCl (t = 60 – 80oC);
4 HClconc + Ca(ClO)2 = 2Cl2↑ + CaCl2 + 2H2O;
6 HClconc + KClO3 = 3Cl2↑ + KCl + 3H2O.
Xlorid kislotasining ishlatilishi
Xlorid kislotasi kimyoviy amaliyotdagi eng muhim kislotalardan biridir. Xlorid kislotaning yillik global ishlab chiqarilishi millionlab tonnani tashkil qiladi. Uning ko’plab tuzlari ham keng qo’llaniladi.
Xlorid kislotasi xalq xo’jaligining gidrometallurgiya va galvanoplastika kabi sohalarida; kislotani tartibga soluvchi vosita sifatida oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda (E507 qo’shimchasi); tibbiyotda oshqozonning yetarli darajada kislotaligi bo’lmaganda dori vositasi sifatida (pepsin fermenti bilan aralashmasi).
“G’allaorol Kaliy Fosfat” korxonasida xlorid kislota ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan. Xlorid kislotasi O’zbekiston hamda eksport uchun mo’ljallangan.
