Oltingugurt va uning sabzavot va o’simliklarga ta’siri
Ko’p miqdorda (makro elementlar) sabzavot ekinlari uchun zarur bo’lgan ozuqa moddalari orasida oltingugurt o’zining munosib o’rnini egallaydi.
Maxsus oltingugurtli o’g’itlar yo’q va uning sof shaklida issiqxonalarni dezinfeksiya qilish uchun ishlatiladi. Ammo sabzavot ekinlari tomonidan yaxshi so’rilgan oltingugurtli birikmalar go’ng, superfosfat va kaliy sulfat tarkibida bo’ladi. 25 kg go’ngni kvadrat metrga kiritishda tuproq 25 g sulfat bilan olinadi va oddiy superfosfat bilan kiritilgan har bir 6 g fosfat uchun 1 g sulfat kerak. Bundan tashqari, o’simliklarning barglari quruq ob-havo sharoitida atmosferadan oltingugurt gazini so’rib olishi mumkin.
Sabzavot ekinlari uchun oltingugurtning qiymati bir necha holatlar bilan belgilanadi. U eng muhim fiziologik jarayonlarda ishtirok etadi: pigmentlar (xlorofill, karotenoidlar) shakllanishi, fotosintez va nafas olish jarayonlarida bir qator vitaminlar, fermentlar, efir moylarining sintezi.
Oltingugurt o’simliklarning asosiy oziq – ovqat mahsulotlaridan foydalanishni yaxshilaydi-azot va fosfor. Haddan tashqari azot oltingugurtning ijobiy ta’sirini pasaytiradi.
Ammo oltingugurtning eng muhim ta’siri uning barcha oqsillar hosil bo’lgan aminokislotalarning tarkibiga kirishi hisoblanadi. Zavodda oltingugurt birikmalari turli o’zgarishlarga uchraydi. Turli yo’nalishlarda harakat qilish, oltingugurt barglar va urug’larda, ba’zan esa ortiqcha, lekin zarar yetkazmasdan to’planishi mumkin. Agar uning mazmuni bilan hamma narsa yaxshi bo’lsa, unda ildiz tizimi tomonidan tuproqqa kengaytiriladi.
Tuproqda oltingugurt asosan organik shaklda gumus tarkibida, o’ndan biri esa mineralda. Organik tuproqdan oltingugurt ajralib chiqqanda chiqariladi. Tuproqqa chuqurlashganda, oltingugurt miqdori kamroq bo’ladi. Shuning uchun, oltingugurtni o’z ichiga olgan barcha o’g’itlar o’simlik ildizlarining tarqalish chuqurligiga kiritilishi kerak.
Tuproqdagi sulfatlarning ko’pligi bilan oltingugurt kaliyni assimilyatsiya qilishga va kaltsiyning mavjud bo’lmagan holatiga o’tishga yordam beradi. Bu esa o’simliklarning asirlari kuchini zaiflashtiradi. Biroq, ortiqcha tuproqni yoki issiqxona tuproqlarini yaxshi yuvish orqali osongina yo’q qilinadi.
Bundan ham yomoni, oltingugurt etishmovchiligi bilan sodir bo’ladi, chunki o’simliklarning hayotiy faoliyatining asosiy jarayonlari xafa bo’ladi. Kamchilik oltingugurtli (eruvchan) yoki xlorli o’g’itlardan foydalanishdan kelib chiqishi mumkin. Oxirgi element o’simliklarga oltingugurtdan ko’ra faolroq kiradi va o’sishda muammo tug’diradi.
Oltingugurtning etishmasligi o’simliklardagi yuqori barglarning sarg’ayishi bilan namoyon bo’ladi. Oltingugurt bodring, pomidor, qalampir, baqlajon, qovoq, kartoshka, sabzi, lavlagi, karam, loviya, salat, ismaloq o’z ichiga oladi. Sabzavotli o’simliklarning oltingugurtga bo’lgan ehtiyoji fosforga bo’lgan ehtiyojning uchdan ikki qismini yoki to’rtdan bir qismini – azotda.
Deyarli barcha ekinlar boshqa makrolantiruvchi moddalar bilan o’g’itlangan va azot-fosfor-kaliyli o’g’itlarni ekishning muntazam ravishda kiritilishi bilan fonda oltingugurtga yaxshi javob beradi. Serosoderzhaschih o’g’itlar nafaqat hosildorligini oshiradi, balki o’simlik mahsulotlari sifatini oshiradi qachon. Sezilarli darajada oqsil moddalar, quruq moddalar, kartoshka ildizlariga kraxmal birikmalar mazmunini oshiradi. Mahsulot qish o’simliklar ulushi qat’i nazar. Tuproqda umumiy oltingugurt tarkibi yaxshi javob, beda va yonca, bahor o’simliklar ijobiy javob oshiradi.
So’nggi yillarda ekinlarning oltingugurtga bo’lgan ehtiyoji ko’proq e’tiborga sazovor bo’ldi, chunki ko’plab dehqonchilik tizimlarida avvalgi davrlarga nisbatan tuproqqa oltingugurt oqimi kamroq bo’ldi. Oltingugurtli o’g’itlardan foydalanish qishloq xo’jaligi ekinlarining hosildorligi oshishi. Ekinlarning strukturasidagi o’zgarishlar, organik o’g’itlarni kiritish hajmini qisqartirish. Shuningdek, oltingugurt o’z ichiga olgan o’g’itlar va pestitsidlardan foydalanishni kamaytirish natijasida dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Tuproqda oltingugurt asosan organik moddalarning bir qismidir. Sulfatlar suvda osongina eriydi va tuproqning ko’p turdagi tuproq eritmasida mavjud. Bu o’simliklar uchun oltingugurtning asosiy manbai. Sulfat ionlari, ayniqsa, ildiz tuklari zonasida ildizlar tomonidan faol ravishda so’riladi va o’simlik hujayralariga ion sulfat tashuvchisi oqsillari yordamida kiradi. Bundan tashqari, o’simliklarning barglari atmosferadan oltingugurt dioksidini (SO2) o’zlashtiradi. Lekin odatda 1 kg s/ga/yildan oshmaydigan miqdorda. O’simliklar barglari vodorod sulfidi (H2S) ni chiqarishi mumkin va ehtimol. Bu yuqori SO2 konsentrasiyalariga duch kelganida detoksifikatsiya mexanizmi sifatida xizmat qiladi.
Ildizlarda so’rilgan sulfat oltingugurtning aksariyati tiklanadi va barg xloroplastlarida sistein tarkibiga kiradi. Sistein-keyinchalik boshqa oltingugurtli organik birikmalarning ko’pchiligi o’simliklarda hosil bo’lgan asosiy birikma.
