O’zbekistonda mineral o’g’itlar bozori
Mineral o’g’itlarga bo’lgan ehtiyoj. 2019 yil boshida O’zbekistonda qishloq xo’jaligiga mineral o’g’itlarga bo’lgan ehtiyoj 395 ming tonnani tashkil etdi, shu jumladan azot – 221 ming tonna, fosfor – 162 ming tonna, kaliy – 12 ming tonna.Hozirgi kunda fosfor va kaliyli o’g’itlar ishlab chiqarish talabning atigi 30 foizini ta’minlaydi (2019 yil). Korxonalarning asosiy ishlab chiqarish ob’ektlari eskirgan, bu energiya narxining oshishiga va mahsulot tannarxining oshishiga olib keladi.
2019 yilda O’zbekiston hududlariga bo’lgan talabning tuzilishini tahlil qilish shuni ko’rsatdiki, umumiy hajmning 70% dan ortig’i azotli birikmalar, shu jumladan karbamid, ammoniy nitrat, ammoniy sulfat va boshqalarga asoslangan mineral o’g’itlarga to’g’ri keladi. Shu bilan birga, fosfor va kaliyli o’g’itlarning ulushi o’rtacha 19 va 8 foizni tashkil etadi. O’g’itlarga eng katta ehtiyoj Qashqadaryo (13,1%) va Farg’ona (9,2%) viloyatlariga to’g’ri keladi. Buxoro, Jizzax, Samarqand, Surxondaryo va Toshkent viloyatlari o’g’itlarning umumiy miqdorini taxminan bir xil miqdorda yoki har birining taxminan 8 foizini iste’mol qiladi. Talabning eng past ko’rsatkichi Navoiy viloyatida (3,3%).
Import-eksport konfiguratsiyasi. O’zbekistonga azotli o’g’itlar import qilinadigan asosiy mamlakatlar Turkiya, Rossiya va Germaniya hisoblanadi. Asosan, ammiakli selitra, shu jumladan uning tarkibidagi aralashmalar va tuzlar va karbamid import qilinadi.
So’nggi ikki yil ichida fosforli o’g’itlar faqat Turkiya va AQShdan etkazib berildi (superfosfatlar va boshqa minerallar (kimyoviy fosfat o’g’itlari)).
Kaliy birikmalariga asoslangan mineral o’g’itlarning O’zbekiston uchun asosiy eksportchilari Rossiya (yiliga eksport ulushining taxminan 50%), Qirg’iziston (taxminan 15%) va Turkiya (taxminan 16%). Ta’minotning eng katta miqdori kaliy sulfat, kaliy xlorid va xom kaliy tuziga to’g’ri keladi.
Mahalliy azotli o’g’itlar eksportining asosini ammiakli selitra, karbamid, ammoniy sulfat va natriy nitrat Ukraina, Tojikiston, Afg’oniston, Qirg’iziston va Qozog’istonga olib boradi. Ushbu o’g’itlar guruhi bo’yicha eksport ko’rsatkichi 2017 va 2018 yillarda 80% dan oshdi (karbamid ushbu o’g’itlar toifasi uchun asosiy eksport tovaridir).
Fosfat o’g’itlari eksportning eng kichik ulushiga to’g’ri keladi. Superfosfatlar O’zbekistondan Tojikiston, Gruziya va Qirg’izistonga eksport qilinadigan yagona tovar hisoblanadi.
So’nggi ikki yil ichida Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari, ya’ni Malayziya va Indoneziya O’zbekistondan kaliyli o’g’itlar eksportining asosiy qismini egallab olishdi. Eksport 2018 yilda Indoneziyaga 30,405 ming AQSh dollarini va Malayziyaga 2,908 ming AQSh dollarini tashkil etdi.
Modernizatsiya istiqbollari. “Uzhimsanoat” AJ ma’lumotlariga ko’ra, 2017 yildan to hozirgi kungacha mineral o’g’itlarga bo’lgan talabni qondirish uchun umumiy qiymati qariyb 3,1 milliard AQSh dollar bo’lgan 17 ta investitsiya loyihalari amalga oshirilmoqda. 2025 yilgacha kimyo sanoatini diversifikatsiyalashni kengaytirish uchun taxminan 4,2 milliard dollar miqdorida qo’shimcha loyihalarni amalga oshirish rejalashtirilgan.
Mutaxassislarning fikriga ko’ra, O’zbekistonda azotli o’g’itlarga bo’lgan ehtiyoj 73%, fosforli o’g’itlarda 20% bilan qoplanadi. O’rta muddatli istiqbolda mahalliy ishlab chiqarishni o’sishi uchun umumiy qiymati 2,8 milliard AQSh dollarilik 9 ta loyihani amalga oshirish rejalashtirilgan. Investitsiya loyihalari tugagandan so’ng qishloq xo’jaligi sektorining fosfor, azot va kaliyli o’g’itlarga asoslangan mineral o’g’itlarga bo’lgan ehtiyojini to’liq qondirish rejalashtirilgan.
Integratsion jarayonlarni kuchaytirish sharoitida mahalliy mineral o’g’itlar ishlab chiqaruvchilar uzoq muddatli istiqbolda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish bo’yicha mamlakatimizda qabul qilingan ustuvor yo’nalishlarni hisobga olgan holda mavjud salohiyatni modernizatsiya qilishni jadallashtirishi kerak.
